สัตว์กัด แมลงต่อย (Bites and stings) ข้อมูลโรค พร้อมโปรแกรมตรวจอาการเบื้องต้น

ส่วนมากจะมีอาการเฉพาะที่เพียงเล็กน้อย คือ บริเวณที่ถูกต่อยมีอาการปวด บวม แดง คัน แสบร้อน อาจเป็นอยู่นานหลายชั่วโมง (ในรายที่ถูกมดกัด รอยบวมแดงจะยุบหายภายใน 45 นาที แล้วมีตุ่มพองเกิดขึ้น ซึ่งจะแตกใน 2-3 วันต่อมา อาจมีการติดเชื้อแบคทีเรียแทรกซ้อนกลายเป็นตุ่มหนองได้)

ถ้าเป็นมาก จะมีอาการบวม ซึ่งจะค่อยขยายใหญ่ขึ้น จนอาจมีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางมากกว่า 5-10 ซม. อาการมักจะเกิดขึ้นภายใน 12-36 ชั่วโมงหลังถูกต่อย และจะเป็นอยู่นานหลายวัน บางครั้งทำให้เข้าใจผิดว่าเป็นการติดเชื้อ (ในกรณีถูกผึ้งหรือต่อต่อยจะพบการติดเชื้อได้น้อยมาก)

ถ้าถูกต่อยที่ลิ้นหรือในช่องปาก อาจทำให้ลิ้นและเยื่อเมือกในช่องปากบวมจนอุดกั้นทางเดินหายใจถึงขั้นเสียชีวิตได้ ซึ่งมักจะพบในเด็ก

ถ้าต่อยถูกบริเวณใกล้เส้นประสาท ก็อาจทำให้เส้นประสาทถูกกดทับ เกิดอาการชาได้

ถ้าถูกต่อยที่กระจกตา อาจทำให้เกิดแผลกระจกตาได้

ในบางรายพิษอาจเข้ากระแสเลือด เกิดปฏิกิริยาภูมิแพ้ (allergic reaction) หรืออาการเป็นพิษ (toxic reaction) ต่ออวัยวะทั่วร่างกาย ทำให้มีอาการริมฝีปากบวม หนังตาบวมคัน ผิวหนังออกร้อนแดง มีลมพิษขึ้นทั่วตัว อาจมีอาการคลื่นไส้ อาเจียน ปวดท้อง ท้องเดิน เจ็บหน้าอก แน่นหน้าอก

ถ้าเกิดการแพ้รุนแรง ผู้ป่วยจะมีอาการหายใจลำบากหรือหายใจหอบ เนื่องจากกล่องเสียงบวมหรือหดเกร็ง หรือหลอดลมตีบตัวคล้ายหืด (ฟังปอดได้ยินเสียงวี้ด) หรือเกิดภาวะช็อกจากการแพ้ ซึ่งจะมีอาการเป็นลม ชีพจรเบาและเร็ว ความดันเลือดต่ำ และอาจทำให้เสียชีวิตภายใน 15-30 นาที ถึง 4 ชั่วโมง อาการแพ้รุนแรงอาจเกิดขึ้นภายใน 2-3 นาทีหลังถูกต่อย หรืออาจเกิดหลังถูกต่อยแล้ว 24 ชั่วโมงก็ได้

อาการแพ้อาจเกิดจากการถูกต่อยเพียงครั้งเดียวในผู้ที่เคยมีอาการแพ้ได้ง่าย เป็นโรคภูมิแพ้อยู่แต่เดิม เคยถูกแมลงในตระกูลเดียวกันต่อยมาก่อน หรือเคยแพ้แมลงพวกนี้มาก่อน ซึ่งอาจเกิดอาการแพ้รุนแรงถึงขั้นเกิดภาวะช็อกจากการแพ้ (anaphylactic shock) ได้

ในบางรายปฏิกิริยาภูมิแพ้อาจเกิดขึ้นช้า ประมาณ 1-2 สัปดาห์หลังถูกต่อย ผู้ป่วยจะมีอาการไข้ ปวดศีรษะ อ่อนเพลีย ปวดตามข้อและกล้ามเนื้อ ผื่นคัน ข้อบวมกดเจ็บ ต่อมน้ำเหลืองโตทั่วไป บางรายอาจเกิดไตอักเสบ โรคไตเนโฟรติก หลอดเลือดอักเสบ (necrotizing vasculitis) โลหิตจางจากเม็ดเลือดแดงแตก ภาวะเกล็ดเลือดต่ำ ประสาทตาอักเสบ (optic neuritis) ไขสันหลังอักเสบ (transverse myelitis) กลุ่มอาการกิลเลนบาร์เร เป็นต้น
    
ในรายที่ถูกผึ้งหรือต่อรุมต่อยจำนวนมาก เช่น ไปแหย่รังผึ้งรังต่อ ถูกต่อยมากกว่า 30-40 แผล (เด็กถูกต่อย 5-10 แผล) พิษจะซึมเข้ากระแสเลือดจำนวนมากก่อให้เกิดภาวะพิษต่อร่างกายโดยตรง (โดยไม่ใช่ปฏิกิริยาภูมิแพ้) อาจทำให้เกิดภาวะช็อกแบบเดียวกับภาวะช็อกจากอาการแพ้ เรียกว่า ปฏิกิริยาอะนาไฟแล็กทอยด์ (anaphylactoid reaction) ซึ่งสามารถเกิดขึ้นในการถูกผึ้งหรือต่อต่อยครั้งแรกในชีวิต อาการมักเกิดขึ้นอย่างฉับพลัน และอาจทำให้เสียชีวิตภายในเวลาสั้น ๆ ได้

นอกจากนี้ยังอาจทำให้เกิดภาวะพิษในลักษณะอื่น เช่น เม็ดเลือดแดงแตก กล้ามเนื้อลายถูกทำลาย (rhabdomyolysis) ไตวายเฉียบพลัน (ปัสสาวะออกน้อยทั้ง ๆ ที่ไม่ได้ขาดน้ำ) เป็นต้น ซึ่งอาจเกิดขึ้นภายใน 48 ชั่วโมงหลังถูกต่อย

ภาวะแทรกซ้อนเหล่านี้พบได้บ่อยในผู้ที่ถูกต่อต่อยจำนวนมาก

แพทย์จะให้การดูแลรักษา ดังนี้

1. ผู้ป่วยที่มีอาการเฉพาะที่ไม่รุนแรง 

• ถ้าพบว่ามีเหล็กในฝังอยู่ ให้รีบนำเหล็กในออกทันที โดยใช้สันมีดหรือขอบบัตรเครดิตขูดออก หรือใช้เทปเหนียวอย่างใส (สก็อตเทป) ปิดทาบตรงบริเวณที่ถูกต่อยแล้วดึงออก (ไม่ควรใช้ปากคีบคีบออก อาจบีบให้เหล็กในขับพิษออกมากขึ้น) แล้วทำความสะอาดด้วยน้ำกับสบู่
• ใช้น้ำแข็งหรือน้ำเย็นประคบบริเวณที่ถูกต่อยนานครั้งละ 20 นาที ช่วยลดอาการปวดและบวมได้ ควรทำซ้ำทุกชั่วโมงจนกว่าอาการจะทุเลา
• ถ้าปวดมากให้กินพาราเซตามอล
• ถ้ามีอาการคันให้ยาแก้แพ้ เช่น คลอร์เฟนิรามีน ไดเฟนไฮดรามีน และทาด้วยครีมสตีรอยด์
• ฉีดวัคซีนป้องกันบาดทะยักในรายที่ไม่เคยได้ หรือได้ไม่ครบ หรือเคยฉีดเข็มสุดท้ายมานานเกิน 5 ปี
• ให้ยาปฏิชีวนะ เช่น อะม็อกซีซิลลิน หรืออีริโทรไมซิน ถ้าแผลเป็นหนอง
• ผู้ป่วยที่เคยถูกแมลงพวกนี้กัดต่อยมาก่อน โดยเฉพาะอย่างยิ่งถ้าเคยมีอาการแพ้ ควรให้ยาแก้แพ้และเฝ้าสังเกตอาการแพ้อย่างใกล้ชิด ถ้าเคยมีประวัติการแพ้รุนแรงมาก่อน ควรรับไว้สังเกตการณ์ในโรงพยาบาล
• แม้ว่าผู้ป่วยมีอาการไม่รุนแรง หรือแผลที่ถูกต่อยทุเลาเป็นปกติแล้ว ก็ควรให้ผู้ป่วยสังเกตดูอาการต่อไปอีกอย่างน้อย 2 สัปดาห์ ถ้าพบมีอาการผิดปกติ เช่น ไข้ ผื่น คัน ข้ออักเสบ ซีด จุดแดงจ้ำเขียว บวม แขนขาชาหรืออ่อนแรง ตามัว เป็นต้น อาจเป็นปฏิกิริยาภูมิแพ้ที่เกิดขึ้นช้าก็ได้ แนะนำให้ผู้ป่วยกลับมาพบแพทย์โดยเร็ว
• ถ้าถูกแมลงต่อยในช่องปาก นอกจากให้ยาแก้แพ้แล้ว ควรสังเกตอาการบวมของเยื่อบุช่องปาก ถ้าพบว่ามีอาการปากคอบวม พูดลำบาก หายใจลำบาก หรือพบในเด็ก ควรรับไว้รักษาในโรงพยาบาล
• ถ้าถูกแมลงต่อยที่ตา ควรดูแลป้องกันและรักษาแผลกระจกตา

2. ผู้ป่วยที่มีอาการแพ้หรือเกิดพิษรุนแรง เช่น มีลมพิษทั่วตัว มีอาการบวมคันที่บริเวณนอกรอยแผลที่ถูกต่อย (เช่น หนังตาบวม ริมฝีปากบวม) หายใจลำบากหรือมีเสียงวี้ด มีภาวะช็อก (เป็นลม ไม่ค่อยรู้สึกตัว ชีพจรเบาและเร็ว ความดันเลือดต่ำ) แพทย์จะรับตัวไว้รักษาในโรงพยาบาล 

แพทย์จะให้การรักษาตามอาการและความรุนแรงที่พบ เช่น

ในรายที่เป็นลมพิษหรือบวม คันทั้งตัว แพทย์จะฉีดยาแก้แพ้และอะดรีนาลิน บางรายแพทย์อาจให้รานิทิดีนร่วมด้วย

ในรายที่หายใจมีเสียงวี้ด ให้ยากระตุ้นบีตา 2 สูด ร่วมกับยาสตีรอยด์ 

ในรายที่มีภาวะช็อกทั้งที่เกิดจากภาวะแพ้ (anaphylaxis) หรือภาวะพิษ (anaphylactoid) ก็ให้การรักษาแบบภาวะช็อกจากการแพ้ ได้แก่ ฉีดอะดรีนาลิน ยาเเก้เเพ้ รานิทิดีน และสตีรอยด์ ให้น้ำเกลือนอร์มัล หรือริงเกอร์แล็กเทต รวมทั้งให้โดพามีน

ผู้ป่วยที่มีภาวะช็อกจากการแพ้ เมื่อรักษาจนดีขึ้นแล้ว หลังหยุดยาอาจมีอาการกำเริบซ้ำได้อีก จึงควรสังเกตอาการในโรงพยาบาลอย่างน้อย 4 ชั่วโมง

ในรายที่มีอาการหายใจลำบาก แพทย์อาจใส่ท่อหายใจหรือทำการเจาะคอช่วยหายใจ

3. ผู้ป่วยที่ถูกผึ้งหรือต่อรุมต่อยจำนวนมาก 

ในรายที่ยังไม่มีอาการแสดง แพทย์จะรับผู้ป่วยไว้สังเกตอาการในโรงพยาบาลอย่างน้อย 48 ชั่วโมง ทำการตรวจปัสสาวะ ตรวจเลือดดูค่าอิเล็กโทรไลต์และการทำงานของไต (ตรวจค่าครีอะตินีน และบียูเอ็น) และให้การรักษาภาวะแทรกซ้อนที่เกิดขึ้น เช่น รักษาภาวะช็อก ทำการฟอกล้างของเสียหรือล้างไต (dialysis) ในผู้ป่วยที่มีภาวะไตวาย เป็นต้น

เมื่อถูกผึ้ง ต่อ แตน แมลงภู่ หมาร่า มดตะนอย หรือมดคันไฟต่อย ควรดูแลตนเอง ดังนี้

 

• ถ้าพบว่ามีเหล็กในฝังอยู่ ให้รีบนำเหล็กในออกทันที โดยใช้สันมีดหรือขอบบัตรเครดิตขูดออก หรือใช้เทปเหนียวอย่างใส (สก็อตเทป) ปิดทาบตรงบริเวณที่ถูกต่อยแล้วดึงออก หรือใช้กุญแจที่มีรูกดตรงเนื้อเยื่อรอบ ๆ เหล็กใน ให้เหล็กในโผล่ขึ้นมาแล้วค่อยคีบออก 
  การเอาเหล็กในออกโดยวิธีดังกล่าว เหมาะสำหรับกรณีที่ถูกแมลงต่อยเพียงไม่กี่ตัว แต่ถ้าถูกต่อยจำนวนหลายตัวควรรีบนำผู้ป่วยไปยังโรงพยาบาลใกล้บ้าน ให้แพทย์หรือพยาบาลทำได้ง่ายและปลอดภัยกว่ากัน และจำเป็นต้องให้ทางโรงพยาบาลเฝ้าสังเกตอาการแพ้ที่รุนแรงและให้การดูแลช่วยเหลือได้ทันท่วงที 
• ทำความสะอาดด้วยน้ำกับสบู่
• ทาแอมโมเนีย ยาหม่อง หรือครีมสตีรอยด์
• ใช้น้ำแข็งหรือน้ำเย็นประคบบริเวณที่ถูกต่อยนานครั้งละ 20 นาที ช่วยลดอาการปวดและบวมได้ ควรทำซ้ำทุกชั่วโมงจนกว่าอาการจะทุเลา
• ถ้าปวดมากให้กินพาราเซตามอล*

ควรปรึกษาแพทย์โดยเร็ว ถ้ามีลักษณะข้อใดข้อหนึ่ง ดังต่อไปนี้

• มีภาวะช็อก (มีอาการหน้ามืด เป็นลม เหงื่อออก ตัวเย็น กระสับกระส่าย) หรือหายใจลำบาก หายใจหอบ หรือหายใจมีเสียงดังวี้ด ๆ ถ้าพกพายาฉีดอะดรีนาลิน (ตามที่แพทย์แนะนำสำหรับผู้ที่เคยแพ้มดแมลงพวกนี้มาก่อน) มาด้วย ควรฉีดยานี้ทันทีระหว่างเดินทางไปโรงพยาบาล
• ถูกผึ้ง ต่อ แตน แมลงภู่ หรือ หมาร่า ต่อยหลายตัว
• เคยมีประวัติแพ้ผึ้ง ต่อ แตน แมลงภู่ หมาร่า หรือมดแมลงแบบรุนแรงมาก่อน
• บวมคันทั่วตัว หรือเป็นลมพิษ
• มีอาการปวดแผลมาก (กินยาพาราเซตามอลไม่ได้ผล) หรือบวมมาก
• อาการตุ่มคันหรือบวมแดงไม่ทุเลาใน 2-3 วัน
• มีความวิตกกังวล หรือไม่มั่นใจที่จะดูแลตนเอง

1. กำจัดขยะและเศษอาหารในบริเวณบ้าน เพื่อไม่ให้มีแมลงพวกนี้มาตอม

2. ในกรณีที่ต้องเดินทางเข้าไปในที่ ๆ มีแมลงพวกนี้ชุกชุม หรือออกไปกลางแจ้ง ไม่ควรใส่เสื้อผ้าสีฉูดฉาด ลายดอกไม้ หรือใส่น้ำหอม ซึ่งเป็นสิ่งล่อให้ผึ้งหรือต่อบินมาต่อยได้

3. อย่าแหย่หรือทำลายรังต่อรังผึ้ง (โดยเฉพาะอย่างยิ่งควรเตือนเด็ก ๆ อย่ากระทำดังกล่าว) การกำจัดรังต่อรังผึ้ง ควรใช้ผู้ที่ได้รับการฝึกฝนมาโดยเฉพาะ

4. ถ้าถูกแมลงโดยเฉพาะต่อต่อย ควรวิ่งหนีโดยเร็วที่สุด ให้ห่างจากรังเกิน 7 เมตร ซึ่งต่อมักจะไม่ตามไป ควรใช้ผ้าคลุมศีรษะป้องกันไม่ให้ต่อติดอยู่ในผม ซึ่งจะต่อยซ้ำ ๆ ได้

1. เมื่อถูกแมลงที่มีเหล็กในต่อย ควรรีบเขี่ยออกทันที จะช่วยลดปริมาณพิษที่เข้าสู่ร่างกาย ป้องกันมิให้เกิดอาการแพ้อย่างรุนแรงได้ ปกติเมื่อถูกผึ้งต่อยจะต้องกินเวลา 2-3 นาที กว่าพิษจะถูกปล่อยออกมาหมด

2. ผู้ป่วยส่วนใหญ่จะถูกแมลงพวกนี้ต่อยเพียงตัวเดียวหรือไม่กี่ตัว ซึ่งจะมีเพียงอาการเฉพาะที่ และไม่มีภาวะแทรกซ้อนร้ายแรง ส่วนน้อยอาจเกิดพิษหรืออาการแพ้รุนแรง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในผู้ที่ถูกผึ้งหรือต่อรุมต่อยจำนวนมาก เคยมีประวัติถูกแมลงตระกูลเดียวกันต่อยมาก่อน หรือเคยแพ้แมลงพวกนี้มาก่อน

3. ผู้ที่เคยมีประวัติแพ้ผึ้ง ต่อ แตน แมลงภู่ หมาร่า หรือมดแมลงมาก่อน ควรป้องกันอย่าให้ถูกต่อยซ้ำ ถ้าหากต้องเข้าไปอยู่ในที่เสี่ยงต่อการถูกต่อย ควรพกยาแก้แพ้และยาฉีดอะดรีนาลินไว้ปฐมพยาบาลเมื่อถูกต่อย

4. สำหรับผู้ที่มีโอกาสเสี่ยงต่อการถูกแมลงต่อย เช่น พนักงานป่าไม้ นักเดินป่า ลูกเสือเวลาออกค่าย เป็นต้น ควรมีชุดปฐมพยาบาล เช่น ยาฉีดอะดรีนาลิน พร้อมอุปกรณ์การฉีดยา ยาเม็ดคลอร์เฟนิรามีน ครีมสตีรอยด์ เป็นต้น ไว้ปฐมพยาบาลเมื่อถูกแมลงต่อย

5. ผู้ที่แพ้แมลงบ่อย ๆ อาจลดการแพ้ด้วยการขจัดภูมิไว (desensitization) โดยการฉีดน้ำสกัดของแมลงพวกนี้ให้ผู้ป่วยทีละน้อยและบ่อย ๆ ควรทำโดยแพทย์ผู้ชำนาญการทางโรคภูมิแพ้โดยเฉพาะ

ผู้ป่วยส่วนมากจะมีอาการเฉพาะที่ เป็นตุ่มคันหายได้ภายใน 2-3 วัน แต่อาจทำให้เกาจนเป็นหนองได้ แต่ถ้านำตัวออกไม่หมด ยังมีหัวของมันฝังอยู่ในผิวหนัง ตุ่มนี้อาจโตขึ้น (ทำให้เข้าใจผิดว่าเป็นก้อนมะเร็งได้) บางครั้งอาจทำให้เกิดอาการอัมพาตคล้ายโปลิโอ เมื่อนำหัวของมันออกก็จะค่อย ๆ หายได้ แต่ถ้าปล่อยจนกล้ามเนื้อหายใจเป็นอัมพาตก็อาจทำให้หยุดหายใจตายได้

แพทย์จะให้การดูแลรักษา ดังนี้

1. ให้ดึงเห็บออกพร้อมหัว อย่าให้มีส่วนของหัวค้างอยู่ในผิวหนัง อาจใช้น้ำมันหรือยาหม่องทา หรือใช้บุหรี่ติดไฟลนใกล้ตัวเห็บ จะช่วยให้หลุดออกง่ายขึ้น

2. ถ้าเกาจนเป็นหนอง ให้ยาปฏิชีวนะ เช่น เพนิซิลลินวี ไดคล็อกซาซิลลิน หรืออีริโทรไมซิน

3. ถ้ามีอาการอัมพาต ควรสำรวจว่ามีหัวของเห็บติดอยู่ส่วนไหน แล้วเอาออกหรือผ่าออกเสีย และรีบส่งผู้ป่วยไปโรงพยาบาลทันที

ถ้าเห็นตัวเห็บ ให้ดึงเห็บออกพร้อมหัว อย่าให้มีส่วนของหัวค้างอยู่ในผิวหนัง อาจใช้น้ำมันหรือยาหม่องทา หรือใช้บุหรี่ติดไฟลนใกล้ตัวเห็บ จะช่วยให้หลุดออกง่ายขึ้น

ควรปรึกษาแพทย์ ถ้ามีลักษณะข้อใดข้อหนึ่ง ดังต่อไปนี้

• สงสัยว่าดึงตัวเห็บออกไม่หมด
• มีอาการคันมาก หรือเกาจนเป็นหนอง
• มีอาการแขนขาอ่อนแรง

ใช้ยาหม่องหรือครีมสตีรอยด์ทา

หมายเหตุ แมงมุมที่มีพิษ เช่น แมงมุมดำ (black widow spider) ซึ่งพบในแถบลาตินอเมริกา (ไม่พบในประเทศไทย) อาจมีพิษต่อประสาท ทำให้อ่อนแรง เวียนศีรษะ อาเจียน กล้ามเนื้อเกร็งและปวด อาจหายใจลำบาก และช็อกถึงเสียชีวิตได้ ต้องฉีดเซรุ่มแก้พิษ ถ้าสงสัยถูกแมงมุมมีพิษต่อย ให้ทำการปฐมพยาบาลแบบเดียวกับถูกงูกัด


การปฐมพยาบาลผู้ที่ถูกงูกัด

การปฐมพยาบาลเป็นสิ่งที่ต้องกระทำหลังถูกงูกัดทันทีก่อนที่จะนำส่งโรงพยาบาล มักจะกระทำโดยผู้ป่วยเอง ญาติพี่น้องหรือเพื่อนฝูง คำแนะนำในการให้การปฐมพยาบาลผู้ที่ถูกงูกัด สำหรับบุคคลเหล่านี้ ได้แก่

1. ใช้เชือก ผ้า หรือสายยางรัดแขนหรือขา ระหว่างแผลงูกัดกับหัวใจ (เหนือรอยเขี้ยว 2-4 นิ้วฟุต) เพื่อป้องกันมิให้พิษงูถูกดูดซึมเข้าร่างกายโดยเร็ว ให้รัดแน่นพอที่จะหยุดการไหลเวียนของเลือดดำ ควรคลายเชือกทุก ๆ 15 นาที โดยคลายนานครั้งละ 30-60 วินาที จนกว่าจะถึงสถานพยาบาล

2. เคลื่อนไหวแขนหรือขาส่วนที่ถูกงูกัดให้น้อยที่สุด ควรจัดตำแหน่งของส่วนที่ถูกงูกัดให้อยู่ในระดับต่ำกว่าหัวใจ (เช่น ห้อยเท้าหรือมือส่วนที่ถูกงูกัดลงต่ำ) ระหว่างเดินทางไปยังสถานพยาบาล อย่าให้ผู้ป่วยเดิน ควรให้ผู้ป่วยนั่งรถหรือแคร่หาม ทั้งนี้เพื่อป้องกันการแพร่กระจายของพิษงู

3. ควรดูให้รู้แน่ว่าเป็นงูอะไร แต่ถ้าไม่แน่ใจควรบอกให้คนอื่นที่อยู่ในที่เกิดเหตุช่วยตีงูให้ตาย และนำไปยังสถานพยาบาลด้วย (อย่าตีให้เละจนจำลักษณะไม่ได้)

4. อย่าให้ผู้ป่วยดื่มแอลกอฮอล์ หรือยาดองเหล้า หรือกินยากระตุ้นประสาท รวมทั้งชา กาแฟ

5. อย่าใช้ไฟหรือเหล็กร้อนจี้ที่แผลงูกัด และอย่าใช้มีดกรีดแผลเป็นอันขาด เพราะอาจทำให้เลือดออกมาก (โดยเฉพาะอย่างยิ่งถ้าถูกงูที่มีพิษต่อเลือดกัด) หรืออาจตัดถูกเส้นเอ็นหรือเส้นประสาท รวมทั้งอาจทำให้เกิดการติดเชื้อได้

6. ถ้าผู้ป่วยหยุดหายใจ (จากงูที่มีพิษต่อประสาท) ให้ทำการเป่าปากช่วยหายใจไปตลอดทางจนกว่าจะถึงสถานพยาบาลที่ใกล้บ้านที่สุด

7. สำหรับบาดแผลให้ใช้ยาฆ่าเชื้อทำความสะอาดบาดแผล ถ้ารู้สึกปวดแผลให้กินพาราเซตามอล ห้ามให้แอสไพริน เพราะอาจทำให้เลือดออกง่ายขึ้น

ให้รักษาแบบเดียวกับถูกผึ้งต่อย คือ ให้รีบนำเหล็กในออก ใช้น้ำแข็งหรือน้ำเย็นประคบ ให้พาราเซตามอลบรรเทาปวด ถ้าปวดมากแพทย์จะฉีดยาชาตรงบริเวณที่ถูกต่อย

ให้รีบนำเหล็กในออก ใช้น้ำแข็งหรือน้ำเย็นประคบ ให้ยาแก้ปวด-พาราเซตามอล*

ควรปรึกษาแพทย์ ถ้ามีอาการปวดแผลมาก หรือกินยาแก้ปวดไม่ได้ผล

หมายเหตุ แมงป่องที่มีพิษร้ายแรง (ยังไม่พบในบ้านเรา) จะมีพิษต่อประสาท ทำให้กล้ามเนื้อกระตุก ชัก อาเจียน น้ำลายฟูมปาก หยุดหายใจ ตายได้ ต้องฉีดเซรุ่มแก้พิษ ถ้าสงสัยถูกแมงป่องมีพิษต่อย ให้ทำการปฐมพยาบาลแบบเดียวกับถูกงูกัด


การปฐมพยาบาลผู้ที่ถูกงูกัด

การปฐมพยาบาลเป็นสิ่งที่ต้องกระทำหลังถูกงูกัดทันทีก่อนที่จะนำส่งโรงพยาบาล มักจะกระทำโดยผู้ป่วยเอง ญาติพี่น้องหรือเพื่อนฝูง คำแนะนำในการให้การปฐมพยาบาลผู้ที่ถูกงูกัด สำหรับบุคคลเหล่านี้ ได้แก่

1. ใช้เชือก ผ้า หรือสายยางรัดแขนหรือขา ระหว่างแผลงูกัดกับหัวใจ (เหนือรอยเขี้ยว 2-4 นิ้วฟุต) เพื่อป้องกันมิให้พิษงูถูกดูดซึมเข้าร่างกายโดยเร็ว ให้รัดแน่นพอที่จะหยุดการไหลเวียนของเลือดดำ ควรคลายเชือกทุก ๆ 15 นาที โดยคลายนานครั้งละ 30-60 วินาที จนกว่าจะถึงสถานพยาบาล

2. เคลื่อนไหวแขนหรือขาส่วนที่ถูกงูกัดให้น้อยที่สุด ควรจัดตำแหน่งของส่วนที่ถูกงูกัดให้อยู่ในระดับต่ำกว่าหัวใจ (เช่น ห้อยเท้าหรือมือส่วนที่ถูกงูกัดลงต่ำ) ระหว่างเดินทางไปยังสถานพยาบาล อย่าให้ผู้ป่วยเดิน ควรให้ผู้ป่วยนั่งรถหรือแคร่หาม ทั้งนี้เพื่อป้องกันการแพร่กระจายของพิษงู

3. ควรดูให้รู้แน่ว่าเป็นงูอะไร แต่ถ้าไม่แน่ใจควรบอกให้คนอื่นที่อยู่ในที่เกิดเหตุช่วยตีงูให้ตาย และนำไปยังสถานพยาบาลด้วย (อย่าตีให้เละจนจำลักษณะไม่ได้)

4. อย่าให้ผู้ป่วยดื่มแอลกอฮอล์ หรือยาดองเหล้า หรือกินยากระตุ้นประสาท รวมทั้งชา กาแฟ

5. อย่าใช้ไฟหรือเหล็กร้อนจี้ที่แผลงูกัด และอย่าใช้มีดกรีดแผลเป็นอันขาด เพราะอาจทำให้เลือดออกมาก (โดยเฉพาะอย่างยิ่งถ้าถูกงูที่มีพิษต่อเลือดกัด) หรืออาจตัดถูกเส้นเอ็นหรือเส้นประสาท รวมทั้งอาจทำให้เกิดการติดเชื้อได้

6. ถ้าผู้ป่วยหยุดหายใจ (จากงูที่มีพิษต่อประสาท) ให้ทำการเป่าปากช่วยหายใจไปตลอดทางจนกว่าจะถึงสถานพยาบาลที่ใกล้บ้านที่สุด

7. สำหรับบาดแผลให้ใช้ยาฆ่าเชื้อทำความสะอาดบาดแผล ถ้ารู้สึกปวดแผลให้กินพาราเซตามอล ห้ามให้แอสไพริน เพราะอาจทำให้เลือดออกง่ายขึ้น

*เพื่อความปลอดภัย ควรขอคำแนะนำวิธีและขนาดยาที่ใช้   ผลข้างเคียงของยา และข้อควรระวังในการใช้ยา  จากแพทย์หรือเภสัชกรก่อนใช้ยาเสมอ โดยเฉพาะการใช้ยาในเด็ก สตรีที่ตั้งครรภ์หรือให้นมบุตร  ผู้สูงอายุ และผู้มีโรคประจำตัวหรือมีการใช้ยาบางชนิดที่แพทย์สั่งใช้อยู่เป็นประจำ     

แพทย์จะให้การดูแลรักษา ดังนี้

1. ทาบริเวณที่ถูกกัดด้วยแอมโมเนีย หรือครีมสตีรอยด์

2. ถ้าปวด ให้กินยาแก้ปวด และใช้น้ำแข็งประคบ

3. ถ้าปวดมาก ใช้ยาชาฉีดตรงบริเวณที่ปวด

4. ถ้าปวดศีรษะ มีไข้ ให้ยาแก้ปวดลดไข้ และควรให้นอนพัก มักจะหายได้ภายใน 12 ชั่วโมง

ทาบริเวณที่ถูกกัดด้วยแอมโมเนียหรือยาหม่อง ใช้น้ำแข็งหรือน้ำเย็นประคบ ให้ยาแก้ปวด-พาราเซตามอล*

ควรปรึกษาแพทย์ ถ้ามีอาการปวดแผลมาก หรือกินยาแก้ปวดไม่ได้ผล

*เพื่อความปลอดภัย ควรขอคำแนะนำวิธีและขนาดยาที่ใช้   ผลข้างเคียงของยา และข้อควรระวังในการใช้ยา  จากแพทย์หรือเภสัชกรก่อนใช้ยาเสมอ โดยเฉพาะการใช้ยาในเด็ก สตรีที่ตั้งครรภ์หรือให้นมบุตร  ผู้สูงอายุ และผู้มีโรคประจำตัวหรือมีการใช้ยาบางชนิดที่แพทย์สั่งใช้อยู่เป็นประจำ 

ส่วนใหญ่หลังสัมผัสถูกพิษแมงกะพรุน จะมีอาการปวดแสบปวดร้อนและผิวหนังมีผื่นแดงหรือเป็นสีแดงเข้ม บางครั้งเหมือนรอยไหม้

บางรายอาจแพ้พิษมาก ทำให้ผิวหนังบวมนูนขึ้นเป็นทางยาว แล้วเกิดเป็นตุ่มน้ำใสหรือตุ่มพองและแตกเป็นแผลเรื้อรังหายยาก ถึงแม้ตกสะเก็ดแล้วก็อาจกำเริบเป็นแผลใหม่ได้อีก เมื่อหายแล้วมักจะกลายเป็นแผลปูดหรือคีลอยด์ ซึ่งบางครั้งอาจมีลักษณะน่าเกลียด

ถ้าสัมผัสถูกตา อาจทำให้มีอาการปวดตา ตาแดง หนังตาบวม และอาจทำให้สายตาพิการได้

โดยทั่วไป แมงกะพรุนไฟจะมีพิษร้ายแรงกว่าแมงกะพรุนธรรมดา

สำหรับแมงกะพรุนไฟ นอกจากจะทำให้เป็นแผลเรื้อรังแล้ว ยังอาจทำให้มีอาการชาตามมือเท้า กล้ามเนื้อหดเกร็ง ชัก จุกเสียด อาเจียน ท้องเดิน ไอ ปวดเมื่อยตามกล้ามเนื้อและมีไข้ อาการอาจเกิดหลังสัมผัสถูก 30 นาทีถึง 1 ชั่วโมง กว่าจะทุเลากินเวลา 24-48 ชั่วโมง ในรายที่มีอาการแพ้รุนแรง อาจเกิดอาการหายใจหอบ ช็อก และอาจเสียชีวิตได้ใน 10-15 นาที ภาวะแพ้พิษรุนแรงดังกล่าวเป็นสิ่งที่พบได้น้อยมาก ซึ่งเกิดจากแมงกะพรุนชนิดที่มีชื่อว่า แมงกะพรุนกล่อง (box jellyfish)
 

แพทย์จะให้การดูแลรักษา ดังนี้

1. รีบล้างแผลด้วยน้ำเกลือนอร์มัล ห้ามใช้น้ำจืด (น้ำก๊อก น้ำเปล่า) ล้าง

2. ถ้าพบว่ามีหนวดพิษค้างอยู่บนแผล ให้ใช้ปากคีบ (forcep) หยิบออก หรือใช้แป้งโรย แล้วใช้สันมีดหรือขอบบัตรเครดิตเขี่ยออก แล้วใช้น้ำแข็งประคบบริเวณแผล

3. ถ้าปวดให้ยาแก้ปวด ถ้าปวดมากให้ใช้ยาชา (เช่น ลิโดเคน) ชนิดเจลทา หรือชนิดสเปรย์พ่น หากไม่ได้ผลอาจต้องฉีดมอร์ฟีนระงับปวด

4. ถ้าเป็นผื่นแดงคัน ให้กินยาแก้แพ้ แล้วทาด้วยครีมสตีรอยด์

5. ถ้ามีอาการแพ้พิษมาก เกิดเป็นตุ่มน้ำใสหรือตุ่มพอง ให้กินสตีรอยด์จะทำให้แผลหายเร็วและไม่กลับกำเริบเรื้อรัง ยานี้ควรกินภายใน 2-3 วันแรก ถ้ากินหลังถูกแมงกะพรุน 2-3 วันไปแล้วจะไม่ค่อยได้ผล

6. ถ้ามีอาการกล้ามเนื้อเกร็งหรือเป็นตะคริว ให้ฉีดแคลเซียมกลูโคเนตขนาด 10% เข้าหลอดเลือดดำช้า ๆ หรือฉีดไดอะซีแพมเข้าหลอดเลือดดำ

7. ถ้ามีอาการหอบหรือช็อก ฉีดอะดรีนาลิน และฉีดเดกซาเมทาโซนเข้ากล้ามเนื้อหรือหลอดเลือดดำ

ทำการปฐมพยาบาลและรีบไปพบแพทย์โดยเร็ว

ถ้ามีอาการหอบหรือช็อก ทำการปฐมพยาบาลและรีบไปพบแพทย์ทันที

 

การปฐมพยาบาล

เมื่อสัมผัสถูกแมงกะพรุน ให้รีบขึ้นบนฝั่ง แล้วทำการปฐมพยาบาลก่อนไปพบแพทย์ ดังนี้

1. รีบล้างแผลหรือบริเวณผิวหนังที่สัมผัสถูกแมงกะพรุนด้วยน้ำทะเล หรือน้ำเกลือนอร์มัลทันที

2. ห้ามฟอกหรือถูบริเวณดังกล่าว และห้ามใช้น้ำจืด (น้ำเปล่า น้ำก๊อก) ล้างแผล เนื่องเพราะอาจกระตุ้นให้เข็มพิษแตก ปล่อยพิษออกมามากขึ้น

3. ถ้ามีน้ำส้มสายชู (ชนิด 5-10%) ให้นำมาราดบนแผล มีส่วนช่วยลดปริมาณพิษลง และลดความรุนแรงของอาการเกิดพิษได้ หรือถ้ามีผักบุ้งทะเลที่ขึ้นตามชายหาด ให้นำมาขยำหรือโขลกให้มีน้ำ ใช้ทาบริเวณแผล

4. ถ้าพบว่ามีหนวดพิษค้างอยู่บนแผล ให้ใช้แป้งโรยแล้วใช้สันมีดหรือขอบบัตรเครดิตเขี่ยออก ห้ามใช้มือสัมผัสถูกหนวดพิษโดยตรง

5. ใช้น้ำแข็งประคบแผล

6. ทาแผลด้วยครีมสตีรอยด์ตามคำแนะนำของแพทย์หรือเภสัชกร

7. ถ้าปวดแผลกินพาราเซตามอล

8. เคลื่อนไหวแขนหรือขาส่วนที่ถูกพิษให้น้อยที่สุด

9. รีบไปพบเเพทย์

• เวลาลงเล่นน้ำในทะเล ควรระมัดระวังอันตรายจากแมงกะพรุน ถ้าเห็นแมงกะพรุนอยู่ใกล้ ควรเลิกเล่นน้ำ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในขณะฝนตก ลมแรง อาจพัดพาแมงกะพรุนเข้าชายฝั่ง จึงควรระวังตัวให้มาก
• อย่าใช้มือเปล่าจับแมงกะพรุนที่ถูกน้ำพัดขึ้นมาบนชายหาด อาจแพ้พิษได้เช่นกัน

เวลาลงเล่นน้ำในทะเล ควรเตรียมน้ำเกลือนอร์มัล น้ำส้มสายชู และครีมสตีรอยด์ไว้ที่ชายหาดให้พร้อมที่จะให้การปฐมพยาบาลทันทีเมื่อถูกแมงกะพรุนไฟ เมื่อให้การปฐมพยาบาลแล้ว ควรไปพบแพทย์โดยเร็ว อาจต้องกินสตีรอยด์เพื่อลดการอักเสบของผิวหนังและป้องกันมิให้กลายเป็นแผลเรื้อรัง