โรคพาร์กินสัน เป็นโรคที่มีความผิดปกติของเซลล์สมองชนิดหนึ่ง ที่มีลักษณะอาการผิดปกติค่อย ๆ ทวีความรุนแรงขึ้นอย่างช้า ๆ
พบได้บ่อยในผู้ที่มีอายุเกิน 50 ปีขึ้นไป และจะพบมากขึ้นเรื่อย ๆ ตามอายุ
โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อย่างเข้าวัย 70 ปีขึ้นไป จะพบได้บ่อยขึ้น (ในต่างประเทศจะพบประมาณร้อยละ 1-5 ของผู้ที่มีอายุเกิน 50 ปี)
เพศชายและเพศหญิงมีโอกาสพบโรคนี้ได้พอ ๆ กัน
ผู้ป่วยจะมีอาการสั่น ร่วมกับอาการแขนขาเกร็ง และเคลื่อนไหวช้า
โบราณเรียกว่า โรคสั่นสันนิบาต
สาเหตุ
ส่วนใหญ่ที่เกี่ยวกับความเสื่อมสภาพของเซลล์สมอง พบว่าเซลล์สมองส่วนที่สร้างสารโดพามีน (dopamine) ที่มีชื่อว่า เซลล์ประสาทสีดำ (substantia nigra ซึ่งอยู่ในส่วนลึกของก้านสมอง) มีจำนวนลดลง เป็นเหตุให้สมองพร่องสารโดพามีน ซึ่งควบคุมการทำงานของร่างกาย ทำให้ร่างกายเกิดอาการเคลื่อนไหวช้า เกร็ง และสั่น
ในปัจจุบัน ยังไม่ทราบว่าอะไรทำให้เกิดความผิดปกติของเซลล์สมองส่วนดังกล่าว จึงจัดว่าเป็นภาวะที่ยังไม่ทราบสาเหตุแน่ชัด และไม่อาจจะพยากรณ์ได้ว่าใครบ้างที่อาจกลายเป็นโรคนี้ เมื่อย่างเข้าวัยสูงอายุ บางรายอาจมีประวัติว่ามีพ่อแม่พี่น้องเป็นโรคนี้ด้วย
ผู้ป่วยส่วนน้อยอาจพบว่ามีสาเหตุแน่ชัด เช่น
- ภาวะการเจ็บป่วยที่มีผลต่อเซลล์สมอง เช่น ภาวะหลอดเลือดสมองตีบ, สมองขาดออกซิเจนในผู้ป่วยจมน้ำ ถูกบีบคอ หรือมีภาวะอุดกั้นของทางเดินหายใจจากเสมหะหรืออาหาร, ศีรษะได้รับบาดเจ็บหรือกระทบกระเทือน (เช่น การต่อยมวย), สมองอักเสบ, เนื้องอกสมอง เป็นต้น
- การใช้สารเสพติดเอมพีทีพี (MPTP ซึ่งเป็นสารอนุพันธ์ฝิ่นชนิดหนึ่งที่เจือปนอยู่ในเฮโรอีนสังเคราะห์) ที่มีฤทธิ์ทำลายกลุ่มเซลล์ประสาทสีดำ
- การถูกสารพิษ (เช่น แมงกานีส ไซยาไนด์ เมทานอล ก๊าซคาร์บอนมอนอกไซด์) การสัมผัสยากำจัดศัตรูพืช ยาฆ่าหญ้า หรือไตรคลอโรเอทิลีน (trichloroethylene) ซึ่งใช้ในวงการอุตสาหกรรมในการผลิตสินค้าหลาย ๆ ด้าน) เป็นเวลายาวนาน ทำให้เซลล์ประสาทสีดำเสื่อม
- พบร่วมกับการใช้ยา อาทิ ยาทางจิตประสาท (เช่น กลุ่มยา phenothiazine, haloperidol, risperidone, lithium, sertraline, fluoxetine, amitriptyline, imipramine) ยารักษาโรคลมชัก (เช่น phenytoin, valproic acid, tiagabine, gabapentin, oxcarbazepine, lamotrigine) ยาแก้อาเจียน (เมโทโคลพราไมด์, ดอมเพอริโดน) กลุ่มยา calcium channel blockers ซึ่งใช้แก้เวียนศีรษะและป้องกันไมเกรน (เช่น ฟลูนาริซีน, ซินนาริซีน) หรือ อาจพบร่วมกับการใช้ยาลดความดันโลหิตกลุ่มรีเซอร์พีน หรือเมทิลโดพา (methyldopa) ซึ่งขัดขวางการทำงานของสารโดพามีน อาการอาจเป็นชั่วคราว (ซึ่งหลังหยุดยาแล้วหายดี) หรือถาวรก็ได้
นอกจากนี้ ยังอาจเกิดจากสาเหตุต่าง ๆ ที่มีผลต่อเซลล์สมอง เช่น ภาวะหลอดเลือดสมองตีบ สมองขาดออกซิเจนในผู้ป่วยจมน้ำ ถูกบีบคอ หรือมีภาวะอุดกั้นของทางเดินหายใจจากเสมหะหรืออาหาร ศีรษะได้รับบาดเจ็บหรือกระทบกระเทือน (เช่น การต่อยมวย) สมองอักเสบ เนื้องอกสมอง เป็นต้น
อาการ
ผู้ป่วยจะมีอาการสั่น เกร็ง และเคลื่อนไหวเชื่องช้า ซึ่งจะค่อย ๆ เกิดรุนแรงขึ้นทีละน้อย กินเวลาเป็นแรมปี
ร้อยละ 60-70 ของผู้ป่วยจะมีอาการสั่นเป็นอาการเริ่มต้นของโรค โดยมีลักษณะเฉพาะ คือ สั่นมากเวลาอยู่นิ่ง ๆ แต่เวลาเคลื่อนไหวหรือใช้มือทำอะไร จะสั่นน้อยลงหรือหยุดสั่น อาการสั่นอาจเริ่มขึ้นที่มือ แขน ขา คาง ศีรษะหรือลำตัวก็ได้ ระยะแรกของโรคอาจเกิดขึ้นข้างเดียวก่อน ต่อมาจึงมีอาการทั้ง 2 ข้าง
ต่อมาผู้ป่วยจะมีอาการเกร็งของกล้ามเนื้อแขนขาและลำตัว ทำให้ผู้ป่วยรู้สึกปวดเมื่อย (โดยที่ไม่ได้เคลื่อนไหวหรือทำงานหนักแต่อย่างใด) จนบางรายต้องกินหรือทายาแก้ปวดเมื่อย หรือหาหมอนวดมาบีบนวด หรือไปปรึกษาแพทย์โรคกระดูกและข้อ
ผู้ป่วยจะมีอาการเคลื่อนไหวเชื่องช้า ในระยะแรกจะรู้สึกว่าตัวเองทำอะไรช้าลงจากเดิมมาก เช่น ลุกจากเก้าอี้ลำบาก (เชื่องช้า) พลิกตัวบนที่นอนลำบาก ออกก้าวเดินหรือหันตัวหรือหยุดเดินลำบาก มักเดินเชื่องช้า งุ่มง่าม ในรายที่เป็นมากขึ้นหรือทรงตัวไม่อยู่อาจหกล้มบ่อยจนกระดูกต้นแขนขาหัก ศีรษะแตก ต่อมาอาจเดินเองไม่ได้ ต้องใช้ไม้เท้าหรือมีคนคอยพยุง
บางรายอาจมีอาการพูดเสียงเครือ ๆ เบาฟังไม่ชัด และเมื่อพูดไปนาน ๆ เสียงจะค่อย ๆ หายไปในลำคอ บางรายอาจมีอาการพูดเสียงราบเรียบระดับเดียว หรืออาจเขียนหนังสือได้ลำบาก และตัวเขียนจะค่อย ๆ เล็กลงจนอ่านไม่ออก หรืออาจมีอาการกลืนลำบากและมีน้ำลายสอที่มุมปาก
ผู้ป่วยสูงอายุที่เป็นโรคนี้มานาน อาจมีอาการเห็นภาพซ้อนร่วมด้วย ซึ่งส่วนใหญ่เกิดจากกล้ามเนื้อกลอกลูกตาอ่อนกำลัง ไม่สามารถเคลื่อนไหวลูกตาทั้ง 2 ข้างให้ประสานสอดคล้องกัน
ภาวะแทรกซ้อน
ผู้ป่วยอาจมีอาการปวดตามส่วนต่าง ๆ ของร่างกาย (เช่น ขา หลัง) โดยเฉพาะเวลานอน หรือช่วงกลางคืนอาจปวดจนนอนไม่หลับ
บางรายอาจมีอาการซึมเศร้า วิตกกังวล นอนไม่หลับ ความดันตกในท่ายืน ท้องผูก มีภาวะความจำเสื่อม หรืออาจมีปัญหากินอาหารและดื่มน้ำได้น้อย น้ำหนักลด
ในรายที่เดินลำบาก อาจหกล้ม กระดูกหักหรือศีรษะแตก
ในรายที่เป็นมาก อาจนอนบนเตียงมากจนเป็นแผลกดทับ
อาจมีอาการถ่ายปัสสาวะลำบาก และมีการติดเชื้อของทางเดินปัสสาวะได้ง่าย
ผู้ป่วยที่ปล่อยไว้ไม่รักษาจนมีอาการรุนแรง (กินเวลา 3-10 ปี) มักจะตายด้วยโรคปอดอักเสบแทรกซ้อน หรือภาวะโลหิตเป็นพิษจากการติดเชื้อของทางเดินปัสสาวะ
การวินิจฉัย
แพทย์จะวินิจฉัยจากอาการและสิ่งตรวจพบ ดังนี้
อาการมือสั่น ขาสั่น บางรายอาจมีอาการหัวสั่น ปากสั่น คางสั่น ร่วมด้วย โดยสั่นในอัตราประมาณวินาทีละ 4-8 ครั้ง
บางรายอาจมีอาการสั่นของมือแบบลักษณะปั้นลูกกลอน (pill-rolling)
การตรวจดูกล้ามเนื้อแขนขา พบว่ามีอาการเกร็งและในรายที่มีอาการสั่น เวลาจับมือหรือแขนผู้ป่วยโยกเข้าออกหรือขึ้นลงตามข้อมือหรือข้อศอก จะพบลักษณะสะดุดเป็นจังหวะ ๆ คล้ายการเคลื่อนของฟันเฟือง (cogwheel rigidity)
ผู้ป่วยจะมีลักษณะท่าเดินจำเพาะตัว คือ ก้าวสั้น ๆ แบบซอยเท้าในช่วงแรก ๆ และต่อมาจะก้าวยาวขึ้นเรื่อย ๆ จนเร็วมากและหยุดทันทีทันใดไม่ได้ จะล้มหน้าคว่ำ นอกจากนี้ยังมีลักษณะเดินหลังค่อม และแขนไม่แกว่ง มือจะชิดแนบตัว เดินแข็งทื่อคล้ายหุ่นยนต์
ผู้ป่วยจะมีใบหน้าแบบเฉยเมยไม่มีอารมณ์ ไม่ยิ้มหัวเราะ เหมือนคนใส่หน้ากาก เวลาพูดจะมีมุมปากขยับเพียงเล็กน้อย ตามักไม่กะพริบ การกลอกลูกตาจะทำได้ลำบากและเชื่องช้า และลูกตาจะเคลื่อนไหวแบบกระตุก
มักตรวจพบว่ากล้ามเนื้อแข็งแรงเป็นปกติและไม่มีอาการชา (เข็มแทงเจ็บเป็นปกติ)
หากจำเป็น แพทย์จะตรวจหาสาเหตุโดยการตรวจพิเศษ เช่น การถ่ายภาพด้วยคลื่นแม่เหล็กไฟฟ้าหรือเอกซเรย์คอมพิวเตอร์ การตรวจคลื่นไฟฟ้าสมอง เป็นต้น
การรักษาโดยแพทย์
สำหรับกลุ่มที่ไม่ทราบสาเหตุ แพทย์จะให้การดูแลรักษา ดังนี้
1. การรักษาทางยา เป็นกลุ่มยาที่ใช้บรรเทาอาการ เพื่อให้ผู้ป่วยสามารถมีชีวิตเป็นปกติสุขหรือมีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น มิใช่ยาที่ทำให้เซลล์สมองที่ตายไปแล้วฟื้นตัวกลับมาหรืองอกใหม่ได้
ยาที่นิยมใช้กันมากในปัจจุบัน ใช้กัน ได้แก่ เลโวโดพา (levodopa) ตัวยาจะเปลี่ยนเป็นสารโดพามีนเข้าสู่สมองโดยตรง เป็นการทดแทนสารโดพามีนที่พร่องไป นิยมใช้ร่วมกับคาร์บิโดพา (carbidopa) ซึ่งช่วยเสริมฤทธิ์ของยาเลโวโดพา โดยผสมอยู่ในเม็ดเดียวกัน
นอกจากนี้แพทย์อาจเลือกใช้ยากลุ่มอื่น อาทิ
- กลุ่มยาแอนติโคลิเนอร์จิก เช่น เบนซ์โทรพีน (benztropine) เหมาะสำหรับผู้ป่วยที่มีอาการน้อย หรือใช้เสริมกับยาเลโวโดพาในการควบคุมอาการสั่น หรือใช้รักษาผู้ป่วยที่มีภาวะแทรกซ้อนจากยาเลโวโดพา
- กลุ่มยากระตุ้นโดพามีน (dopamine agonist) เช่น pramipexole, ropinirole เหมาะสำหรับผู้ป่วยที่มีอาการน้อย หรือใช้ร่วมกับยาเลโวโดพา
- กลุ่มยาต้านโมโนเอมีนออกซิเดส (monoamine oxidase inhibitors) เช่น selegiline, rasagiline เหมาะสำหรับผู้ป่วยที่เป็นโรคพาร์กินสันระยะแรกเริ่ม
2. การรักษาทางกายภาพบำบัด ช่วยให้ร่างกายสมส่วน ทรงตัว และเคลื่อนไหวถูกต้อง รวมทั้งแก้ไขภาวะแทรกซ้อน เช่น หลังโก่ง ไหล่ติด ปวดคอ ปวดเอว ปวดหลัง ปวดขา เป็นต้น
3. การรักษาด้วยการผ่าตัด เหมาะสำหรับผู้ป่วยที่มีอายุน้อยและมีอาการไม่มากนัก แพทย์จะทำการผ่าตัดสมอง โดยนำเนื้อเยื่อ (จากต่อมหมวกไต หรือปมประสาทบริเวณคอ หรือเซลล์สมองของทารกที่เสียชีวิตในครรภ์) ไปปลูกถ่ายในสมองเพื่อให้เนื้อเยื่อเหล่านี้ สร้างสารโดพามีนขึ้นมาทดแทน วิธีนี้ช่วยให้ผู้ป่วยไม่ต้องกินยาหรือลดขนาดยาลงได้
ในบางรายแพทย์อาจทำการผ่าตัดฝังสาย (electrode) เพื่อกระตุ้นด้วยไฟฟ้าไว้ในสมอง (deep brain stimulation/DBS) ซึ่งจะช่วยแก้ไขอาการยุกยิก แข็งเกร็งและสั่น
สำหรับกลุ่มที่เกิดจากการใช้ยา แพทย์จะหยุดยาที่เป็นสาเหตุ หลังหยุดยา ส่วนหนึ่งอาการจะทุเลาและหายขาด ซึ่งอาจใช้เวลานานเป็นสัปดาห์ ๆ หรือ อาจนาน 4 - 8 เดือน บางส่วนจะเป็นถาวร
การดูแลตนเอง
หากสงสัย เช่น มีอาการมือสั่น รู้สึกปวดเมื่อยเรื้อรัง มีอาการเคลื่อนไหวร่างกาย (เช่น การเดิน การลุกนั่ง การพลิกตัวบนที่นอน การเขียนหนังสือ) เชื่องช้าหรือลำบาก พูดเสียงเครือ ๆ พูดเสียงราบเรียบระดับเดียว หรือ กลืนลำบาก ควรปรึกษาแพทย์
เมื่อตรวจพบว่า เป็น โรคพาร์กินสัน ควรดูแลรักษา ดังนี้
1. กินยาและติดตามรักษากับแพทย์อย่างต่อเนื่อง
2. ปฏิบัติตามคำแนะนำของแพทย์
3. ทำกายภาพบำบัดตามที่แพทย์แนะนำ และหมั่นดูแลฟื้นฟูร่างกายด้วยตนเอง ดังนี้
- การเดิน ให้ยืนตัวตรงก่อนออกเดิน ก้าวเท้าให้ยาวพอควร (อย่าสั้นเกินไป) เดินเอาส้นเท้าลงให้เต็มฝ่าเท้า (อย่าใช้แต่ปลายเท้า) ขณะเดินให้แกว่งแขนไปด้วยจะช่วยให้ทรงตัวดีขึ้น ห้ามหมุนตัวหรือกลับตัวเร็ว ๆ หรือเดินหันรีหันขวาง หรือเดินไขว้ขา บางรายอาจจำเป็นต้องใช้ไม้เท้าช่วย
- การจัดท่าของร่างกาย ให้ส่องกระจกดูตัวเองเพื่อแก้ไขท่าที่ไม่ถูกต้อง เช่น คอเอียง ไหล่เอียง หลังโก่ง เป็นต้น
- การทรงตัว ควรบริหารข้อทุกข้อสม่ำเสมอทุกวัน ห้ามใส่รองเท้าส้นสูง ให้ใช้รองเท้าส้นเตี้ย อย่าใช้รองเท้าที่ทำด้วยยางหรือวัสดุที่เหนียวติดพื้นง่าย
- การนอน ควรใช้เตียงที่ไม่สูงเกินไป เวลาขึ้นเตียงนอนให้นั่งที่ขอบเตียงก่อน
จากนั้นค่อยเอนตัวลงนอนตะแคงข้าง โดยใช้ข้อศอกยัน ยกเท้าขึ้นขอบเตียงแล้วค่อยเอนตัวนอนหงายบนเตียง วิธีนี้จะช่วยป้องกันอาการปวดเอว ปวดหลัง ถ้าจะลุกเข้าห้องน้ำตอนดึก ต้องเปิดไฟให้สว่าง อย่าเดินสุ่มในความมืด
ควรกลับไปพบแพทยก่อนนัด ถ้ามีลักษณะข้อใดข้อหนึ่ง ดังต่อไปนี้
- มีไข้ เดินหกล้ม หรือมีอาการเจ็บป่วยอื่น ๆ
- รู้สึกว่าอาการของโรคเป็นมากกว่าเดิม
- ขาดยาที่ใช้รักษา หรือ ยาหาย
- หลังกินยา มีลมพิษ ผื่นคัน ตุ่มพุพอง ตาบวม ปากบวม คลื่นไส้ อาเจียน หรือมีอาการผิดปกติอื่น ๆ
- มีความวิตกกังวล
การป้องกัน
สำหรับโรคพาร์กินสันส่วนใหญ่ที่ไม่ทราบสาเหตุ ซึ่งพบบ่อยในผู้สูงอายุนั้น ในปัจจุบันยังไม่มีวิธีป้องกันที่ได้ผล ผู้ที่เป็นโรคนี้ ควรหาทางป้องกันไม่ให้โรคกลายเป็นรุนแรงด้วยการดูแลรักษากับแพทย์อย่างจริงจังและต่อเนื่อง
สำหรับโรคพาร์กินสันส่วนน้อยที่มีสาเหตุ ควรป้องกันที่ต้นเหตุเท่าที่จัดการได้ เช่น
- ป้องกันการเป็นเจ็บป่วยด้วยโรคทางสมอง (เช่น สมองอักเสบ หลอดเลือดสมองตีบ การบาดเจ็บ หรือการกระทบกระเทือนที่ศีรษะ)
- หลีกเลี่ยงการสัมผัสหรือป้องกันการรับพิษสารเคมีหรือสารพิษที่มีผลต่อการเกิดโรคพาร์กินสัน
- หากจำเป็นต้องใช้ยาที่มีผลข้างเคียงก่อให้เกิดอาการของโรคพาร์กินสัน ควรเฝ้าสังเกตอาการ หากสงสัยว่ามีผลข้างเคียงดังกล่าวเกิดขึ้น ควรปรึกษาแพทย์เพื่อเปลี่ยนไปใช้ยาที่ปลอดภัยกว่าแทน
ข้อแนะนำ
1. โรคนี้เป็นโรคเรื้อรัง หากปล่อยไว้ไม่รักษาก็จะค่อย ๆ เป็นมากขึ้น จนเกิดภาวะแทรกซ้อนร้ายแรงได้ภายใน 3-10 ปี ในปัจจุบันมียาที่ใช้รักษาได้ผลดี ช่วยให้ผู้ป่วยมีชีวิตกลับสู่ปกติหรือชะลอความรุนแรงลงได้ ดังนั้นจึงควรติดต่อรักษากับแพทย์อย่าได้ขาด
2. โรคนี้ไม่ใช่โรคติดต่อ และไม่สามารถถ่ายทอดไปให้ลูกหลานญาติพี่น้องของผู้ป่วย จึงไม่ต้องกลัวว่าจะติดโรคจากผู้ป่วย ขณะเดียวกันก็ควรเอาใจใส่ดูแลผู้ป่วยอย่างใกล้ชิด แสดงความเห็นอกเห็นใจ ให้กำลังใจผู้ป่วยและช่วยแก้ไขภาวะแทรกซ้อนหรืออาการผิดปกติ เช่น ท้องผูก (ควรให้ผู้ป่วยดื่มน้ำมาก ๆ ให้กินผักและผลไม้มาก ๆ พาผู้ป่วยเดินหรือทำกายบริหาร ให้ยาระบาย) อาการปวดเมื่อย (ช่วยบีบนวดประคบด้วยน้ำอุ่นจัด ให้กินพาราเซตามอลบรรเทา) กินอาหารได้น้อย (ควรกระตุ้นและเตรียมหาอาหารที่ถูกปากให้ผู้ป่วยได้รับให้เพียงพอ)
3. ผู้ป่วยควรหมั่นฝึกเดิน บริหารข้อต่าง ๆ และรักษาร่างกายให้สมส่วน ควรเคลื่อนไหวร่างกายให้มากที่สุดเท่าที่จะทำได้ อย่านอนหรือนั่งนิ่ง ๆ ขณะเดียวกันก็ต้องระมัดระวังอย่าให้เดินหกล้มหรือเกิดอุบัติเหตุ
4. โรคพาร์กินสันเป็นคนละโรคกับโรคอัมพาตครึ่งซีก แม้ว่าจะมีอาการแขนขาเกร็ง เคลื่อนไหวช้าคล้ายอัมพาต แต่ก็สามารถแยกออกจากโรคอัมพาต โดยผู้ป่วยโรคพาร์กินสันจะตรวจพบว่ากล้ามเนื้อมีเรี่ยวแรงเป็นปกติทุกส่วน
ผู้ป่วยที่มีอาการกล้ามเนื้อส่วนใดส่วนหนึ่งอ่อนแรง หรือแขนขามีอาการชา (เข็มแทงไม่เจ็บ) มักจะเกิดจากสาเหตุอื่นมากกว่าโรคพาร์กินสัน
